Odpowiedź na pytanie zadane w tytule tego artykułu nie należy do łatwych i pozostaje w zależności od konkretnych okoliczności. Temat ten był już przedmiotem wielu toczących się dyskusji a także orzeczeń sądowych. Jedno z takich orzeczeń, a mianowicie wyrok Sądu Rejonowego dla Łodzi – Widzewa w Łodzi z dnia 31 marca 2017 roku, stał się inspiracją dla napisania tego artykułu[1].
Klauzula sumienia w drukarni?
Zapalny punkt stanu faktycznego tej sprawy polegał na tym, że pracownik działalności zajmującej się usługami drukarskimi odmówił świadczenia na rzecz Fundacji, która chciała zamówić roll-up z treściami promującymi ruch LGBT tj. ruch na rzecz lesbijek, gejów, osób biseksualnych oraz osób transpłciowych.
Sąd uznał, że jest on winny zarzucanego mu czyn, jednak ostatecznie odstąpił od wymierzenia kary i stwierdził, że zachowanie obwinionego charakteryzuje się niewielkim stopniem społecznej szkodliwości. Sąd oparł swój wyrok na art. 138 Kodeksu Wykroczeń (dalej: k.w.), który umiejscowiony jest w rozdziale XV zatytułowanym „Wykroczenia przeciwko interesom konsumentów”, a brzmi następująco:
„Kto, zajmując się zawodowo świadczeniem usług, żąda i pobiera za świadczenie zapłatę wyższą od obowiązującej albo umyślnie bez uzasadnionej przyczyny odmawia świadczenia, do którego jest obowiązany, podlega karze grzywny”.
Na marginesie należy zauważyć, że dokonując wykładni tego przepisu nie należy kierować się jego umiejscowieniem, bowiem nie jest on kierowany jedynie do umów w obrocie konsumenckim, o czym świadczą m.in. inne przepisy znajdujące się w tym rozdziale.
Odmowa świadczenia usług – kara grzywny
Omawiany przypadek dotyczy drugiego ze wskazanych w artykule 138 k.w. postaci wykroczeń. Aby do niego doszło muszą łącznie zaistnieć trzy przesłanki:
- umyślność,
- brak uzasadnionej przyczyny odmowy,
- obowiązek świadczenia usługi przez przedsiębiorcę.
Pierwsza z przesłanek bez wątpienia miała miejsce, bowiem obwiniony tego nie kwestionował, a w treści maila skierowanego do Fundacji napisał: „Witam, Odmawiam wykonania rollupu z otrzymanej grafiki. Nie przyczyniamy się do promocji ruchów LGBT naszą pracą”. Jeżeli chodzi o drugą ze wskazanych przesłanek to należy zauważyć, że zarówno doktryna jak i orzecznictwo zgodnie przyjmują, że aby odmowa świadczenia usług była uzasadniona muszą zaistnieć obiektywne przesłanki uniemożliwiające wykonanie danej usługi lub nadmiernie je utrudniające. Uzasadniona odmowa świadczenia usług może mieć różne przyczyny, np. choroba, zaplanowany urlop, brak narzędzi, materiałów, surowców, żądana usługa przekracza umiejętności osoby, stan, w jakim znajduje się klient (odmowa świadczenia usług przez taksówkarza przewiezienia osoby nietrzeźwej) .
Obowiązek świadczenia usługi przez przedsiębiorcę
Najbardziej problematycznym jest jednak ustalenie sensu trzeciej przesłanki przepisu art. 138 k.w. odnoszącej się do „obowiązku” świadczenia usługi przez przedsiębiorcę. Jerzy Bafia definiuje obowiązek świadczenia usług jako pozostawanie do dyspozycji każdego, kto żąda świadczenia za przewidzianą zapłatę[2]. Zdanie to podzielił w niniejszej sprawie także Sąd ustalając, że prowadzący działalność danego typu ma obowiązek świadczenia usługi każdemu klientowi, który jest gotów uiścić cenę. Należy jednak zastanowić się czy przepis ten stanowi relikt ustawodawstwa PRL-u – i czy zatem powinien zostać zmieniony z uwagi na obecne stosunki społeczno-gospodarcze – czy może istnieje jakiś podział na przypadki, w których przedsiębiorca jest obowiązany do świadczenia usługi oraz przypadki, w których przedsiębiorca ma swobodę w ustalaniu swoich kontrahentów. Przyjmując zapatrywanie większej części doktryny jak i Sądu w niniejszej sprawie powstaje konflikt względem podstawowej instytucji w naszym Kodeksie Cywilnym, a mianowicie zasady swobody umów.
Poza tym należy zastanowić się po co ustawodawca wyróżnił kategorię przedsiębiorców „zobowiązanych”. Wydaje się, że obecnie nie można przyjmować, że przedsiębiorca jest zobowiązany do zawarcia umowy, chyba że istnieje wyraźny przepis prawny np. w przypadku dostawcy energii elektrycznej do zawarcia umowy z konsumentem[3].
Kwalifikacja prawna
Pozostawiając na moment kwestie światopoglądowe na bok, należy zgodzić się ze stanowiskiem Sądu, że pracownik drukarni w niniejszym przypadku dokonał selekcji klientów. Wydaje się jednak, że obecnie jedynym przepisem, który mógłby stanowić sankcję za takie zachowanie są art. 23 oraz art. 24 Kodeksu Cywilnego czyli przepisy dotyczące ochrony dóbr osobistych. Przepisy Kodeksu Karnego dotyczące dyskryminacji mają zastosowanie jedynie w przypadku przemocy i groźby (art. 119) albo publicznego zniesławienia grupy ludzi (art. 257), które to przypadki nie miały miejsca w niniejszej sprawie.
Podsumowanie
Sąd stwierdził, że art. 138 k.w. ma służyć zwalczaniu przypadków odmawiania świadczenia usług, motywowanego np. uprzedzeniami, prowadzącego do szykanowania określonej grupy klientów. Jest to niewątpliwie trafny postulat. Jednakże z uwagi na redakcję przepisu art. 138 k.w. należy zastanowić się czy rzeczywiście powinien być on podstawą wyroku w niniejszej sprawie, bowiem dotyczy on jedynie przedsiębiorców pozostających w obowiązku świadczenia usługi.
Niezależnie jednak od dosłownego brzmienia omawianego przepisu należy uwzględnić fakt, że obecnie taka wykładnia jest powszechnie akceptowana. Maksymalna grzywna w przypadku omawianego przepisu wynosi 5000 złotych[4].
[1] Link do wyroku
[2] J. Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 325
[3] Art. 5a ust. 1 ustawy – Prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia 1997 r. z późniejszymi zmianami.
[4] Art. 1 ustawy – Kodeks Wykroczeń z dnia 20 maja 1991 r. z późniejszymi zmianami.
